Edebiyat sözlüğü

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BAHR-I TAVÎL
Vezinli

kafiyeli uzun nesir cümlelerden kurulan Divan edebiyatı nazım türü. Fe’ilatün

mefa’ilün

müstef’ilün gibi cüzler arka arkaya tekrarlanır. Türk edebiyatında çok az kullanılmıştır.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BALAD
Üç uzun bir kısa bendden oluşan Batı edebiyatı nazım türü. Uzun bendlerin dize sayısı 6-10 arasında değişir. Kısa bend ise 4-5 dizedir. Bu bend tanrıya

krala

prense ithaf bendidir. Her bendin sonundaki mısra bir tür nakarattır. Masal ve hikaye niteliğindeki bendleri ele alıp işleyen

kısa ve hikayesi olan şiirlerdir.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BASİTNAME
Divan edebiyatında yalın Türkçe ile yazılmış gazeller. Bunlara Türkî-i basit gazel de denir. Basitnamelerde Arapça ve Farsça sözcüklerle tamlamalar çok azdır. Örneğin:

Düşdi bu gönlüm sana hey sevdüğüm
N’ola yakışsan bana hey sevdüğüm

Çün seve geldi seve gider seni
Bu gönül önden sona hey sevdüğüm

Ayruluk derdi bana bir bun durur
Kim döyer imdi buna hey sevdüğüm

Turmadım uçmak diler gönlüm kuşı
Yüce köşkünden yana hey sevdüğüm

Yüzüni gözler güzel bu uyüzden ay
Giceler kalur tana hey sevdüğüm

Ağzını öpmek ana ol kim senün
Söğme yok yire ana hey sevdüğüm

Cânı dahi bir kez ana hey sevdüğüm
Edirneli Nazmi

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BEDÎ
Sözü

kulağa hoş gelecek ve ruha heyecan verecek şekilde güzelleştirme yollarını gösteren bilim. İlm-i bedî de denir. Bu isim altında toplanan sanatlar iki gruba ayrılır:
Sözle ilgili sanatlar (Sanayi-i lafziye): Cinas

iştikak

seci

kalp

tedvir

aks

teddil

tasri

tarsi gibi.
Anlamla ilgili sanatlar (Sanayi-i mâneviye): İlhan

tevriye

tenasüp

mübalağa

leff ü neşr

tensik

mügalata-i mâneviye

tecahül-i ârif

hüsn-i ta’lil

tezat

istifham

rücu

tekrir

telmin

insal-i mesel

istidrak

tevcih

iktibas gibi.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BELÂGAT
Düzgün ve yerinde söz söyleme sanatı. Sözün düzgün

açık

anlaşılır

güzel olmasını

söyleme nedeniyle

söylenene göre düzenlenmesini öğreten bir bilimdir.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BERÂAT-I İSTİHSAL
Sözün başında eserde anlatılanları belirten sözcük ya da söyleyişler. Berâat üstün gelmek

istihsal yeni ayın görünmesi

yağmurun yağması

çocuğun doğarken çığlık atması anlamlarına gelir. Bu edebi sanata hüsn-i ibtida adı da verilir. Amaca iki yolla ulaşılır. Bir ilişki kurularak ya da ilişki kurulmadan. İlişki kurulmasına tahallüs

kurulmamasına iktidab denir. Sinan Paşa’nın Tazarru’namesi

Fuzuli’nin Hüsn’ü Aşk’ı

Cevdet Paşa’nın Belagat-ı Osmanniye adlı eserlerinde bu sanatın güzel örnekleri vardır.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BERCESTE
Öz

güzel

latif

ince anlamlı

kolayca hatırlanan

yapısı sağlam dize ya da beyit. Dize için daha çok mısra-ı berceste

beyit için de beyt-i berceste tanımlamaları kullanılır. Genel anlamda bir şiirdeki en güzel dize ya da beyit de denebilir. Bazı berceste örnekleri:

Uyduk dil-i divâneye dil uydu hevâya
Ruhi

Su uyur düşmen uyur hasta-i hicrân uyumaz
Şeyh Gâlib

Çeşmini gördüm unutdum derdi de dermânı da
Şeyh Gâlib

Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
Muhibbî (Kanuni)

Şîrler pençe-i kahrımda olurker lerzân
Beni bir gözleri âhûya zebun etdi felek
II. Selim

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BERDAR
Asılmış

darağacına çekilmiş. Divan ve tasavvuf edebiyatında sevgilinin saçlarına vurulan "âşık"ı tanımlamak için kullanılır. Örneğin:

Ayağı yire mi basar zülfine ber-dâr olanun
Zevk ü şevk ile virür cân ü seri döne döne
Necati

Dâr olam gerdâr olam ber-dâr olam mansûr olam
Yunus Emre

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BEZM
Sohbet

muhabbet

içki meclisi. Daha çok divan edebiyatında kullanılır. Tamlamalar halindedir. Örneğin bezm-i nûşânûş durmadan içilen meclis demektir. Bezm-i vüslat kavuşma meclisidir. Bezm-i muhabbet aşk meclisidir. Bezm-i mey içki meclisidir. Tasavvuf edebiyatında bezm-i elest şekli kullanılır. Başlangıcı olmayan zaman demektir

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BİLADİYE
Beldeleri konu edinen edebi eserler. Sanatçılar gördükleri

gezdikleri

sevdikleri ya da görmek istedikleri beldeleri nazım ya da nesir şeklinde anlatır. Divan edebiyatında Ferdi

Derviş Ömer Efendi gibi şairlerin biladiyeleri vardır.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

BOZLAK
Halk edebiyatımızda bir ezgi türü. Konusunu aşiret kavgalarından

kan davalarından

aşk maceralarından alır. Çoklukla Güney ve Orta Anadolu bölgelerinde söylenir. Afşar bozlağı

Urum bozlağı gibi türleri vardır.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

CEM’İYYET
Birbirine uygun veya birbirine karşıt anlamlı sözcükleri bir arada bulundurma. Böyle sözlere cem’iyyetli adı verilir.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

CEVAZ-Î EDEBÎ
Sözcüğü vezne uydurmak amacıyla bazı değişikliklerle kullanılması

hecelerin

seslerin ucun ya da kısa okunması şeklinde yapılan yanlışları hoş karşılama. Şiirde böyle kullanışlar "kusur" kabul edilir.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

CEZÂLET
Söyleyişleri kulağa sert gelen sözcükleri tanımlar. Uyumu konuya göre ayarlayan önemli bir anlatım şekli. Örneğin

sanatçı şiddet

büyüklük

vakar

ölüm

korku

savaş gibi konuları anlatırken ya da işlerken

sözcükleri de anlattığı konuya uygun düşecek kalın sesliler arasından seçer. Savaşı anlatırken çekâçâk

gülbank gibi sözcüklerin kullanılması gibi. Bu tür kalın seslilere elfâz-ı cezele

taşıdıkları niteliğe de cezâlet denir. Örneğin:
Saflar düzüp hücum hücum edilecek hayl-i düşmene
Dehşet âsimân u zemîn pür-figân olur

Evc-i havâda çekâçâk ı tigden
Âvaz-ı ra’d u sâika reh-gümkünân olur
Nef’i

SpoinieN- · 24 Nis 2011

CÖNK
Halk edebiyatı ürünlerinin yazıldığı defterler. Bir tür antoloji sayılırlar ve yazarlarının kim olduğu çoğu zaman bilinmez.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

ÇAPRAZ KAFİYE
Dörder mısralı bendlerle kurulan nazım şekli. Her dörtlüğün tek sayılı dizeleri ile çift sayılı dizeleri kendi aralarında kafiyelidir. Dörtlük sayısı sınırlı değildir. Her tür konuya uygun olduğu için çok kullanılır. Çaprazlama da denir. Örneğin:
Hâfız’ın kabri olan bahçede bir gül varmış
Yeniden her gün açarmış kanayan rengiyle
Gece

bülbül ağaran vakte kadar ağlarmış
Eski Şîrâz-ı hayâl ettiren âhengiyle
Yahya Kemal Beyatlı (Rindlerin Ölümü)

SpoinieN- · 24 Nis 2011

DANDİZM
Yapmacık üslup. Bu üslup sanatçıların taklit edilmemek amacıyla kullandıkları üsluptur.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

DARAYAK
Âşık edebiyatında kafiye olma olasılığı düşük sözcükler. Âşıkın karşılaşma ya da atışma sırasında en azından dört ayak kafiye bulması gerekir. Diğer âşık da aynı ayakta dört sözcük söylemek zorundadır. Darayak bu durumda işe yarar. Darkapı olarak da adlandırılır.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

DARB-I MESEL
Meydana gelen bir durumu

olayı bir örnekle anlatmakta kullanılan kalıplaşmış

anlamlı sözler. Durûb-ı emsâl diye de bilinir.

SpoinieN- · 24 Nis 2011

DEKANLIK
Edebiyatı soysuzlaştırdıkları öne sürülen sanatçı ya da akımlara verilen isim. Örneğin Ahmet Mithat Efendi

Edebiyat-ı Cedide şairlerini gülünç göstermek için onlara dekanlar demiştir.