1
EXE RANK
ByGkhan
Fexe Kullanıcısı
Doğu Yüzü
Metin
Tercüme
1 Tengri teg Tengri yaratmis Türk Bilge Kagan sabim:Kangim Türk Bilge [Kagan...]ti Sir Tokuz Oguz iki Ediz
kerekülüg begleri buduni [ ...Tü]rk teng[ri...]
[1] Tanri gibi Tanri yaratmis Türk Bilge Kagani, sözüm:
Babam Türk Bilge Kagani... Sir, Dokuz Oguz, iki Ediz
cadirli beyleri, milleti... Türk tanrisi...
2 üze kagan olurtum. olurtukuma öltecice sakinigma
Türk begler budun ögirip sebinip tongtamis közi yügerü
körti. Bödke özüm olunup bunca agir törüg tört
bulungdaki [...]dim. Üze kök tengri as[ra yagiz yir
kilindukda ikin ara kisi ogli kilinmis].
[2] üzerinde kagan oturdum. Oturdugumda ölecek gibi
düsünen Türk beyleri, milleti memnun olup sevinip, yere
dikilmis gözü yukari bakti. Bu zamanda kendim oturup
bunca agir töreyi dört taraftaki ...dim. Üstte mavi gök,
altta yagiz yer kilindikta,ikisi arasinda insan oglu kilinmis.
3 Kisi oglinda üze ecüm apam Bumin Kagan Istemi Kagan
olurmis. Olurupan Türk budunung ilin törüsin tuta birmis,
iti birmis. Tört bulung kop yagi ermis. Sü sülepen tört
bulungdaki budunug [kop almis, kop baz kilmis]. Basligig
[yü]kündürmüs, tizlig[ig sökürmis. Ilgerü Kadirkan yiska
tegü kirü]
[3] Insan oglunun üzerine ecdadim Bumin Kagan, Istemi
Kagan oturmus. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini
tutu vermis, düzene soku vermis. Dört taraf hep düsman
imis. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almis,
hep tabi kilmis. Basliya bas egdirmis, dizliye diz cöktürmüs.
Doguda Kadirkan ormanina kadar, batida
4 Temir Kamigka tegi kondurmis. Ikin ara idi oksuz Kük
Türk iti anca olurur ermis. Bilge kagan ermis, alp kagan
ermis. Buyruki bilge ermis erinc, alp ermis erinc. Begleri
yime buduni [yime tüz ermis, Ani] ücün ilig anca tutmis
erinc. Ilig tutup törü[g itmis. Özi anca kergek bolmis].
[4] Demir Kapiya kadar kondurmus. Ikisi arasinda pek
teskilatsiz Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormus.
Bilgili kagan imis, cesur kagan imis. Buyruku bilgili imis
tabii, cesur imis tabii. Beyleri de milleti de dogru imis.
Onun icin ili öylece tutmus tabii.Ili tutup töreyi düzenlemis.
Kendisi öylece vefat etmis.
5 Yogci sigitci öng re kün togsikdaki Bökli cöl[l]üg il
Tabgac Tüpüt Apar Purum Kirkiz Üc Kurikan Otuz Tatar
Kitany Tatabi bunca budun kelipen sigtamis, yoglamis.
Antag külüg kagan er[mis. Anda kisre inisi kagan bolmis
eri]nc. Ogliti kagan bolmis erinc. Anda [kisre inisi ecisin
teg]
[5] Yasci, aglayici, doguda gün dogusundan Bökli Cöllü
halk, Cin, Tibet, Avar, Bizans, Kirgiz, Üc Kurikan, Otuz
Tatar,Kitay,Tatabi, bunca millet gelip aglamis, yas tutmus.
Öyle ünlü kagan imis. Ondan sonra kücük kardesi kagan
olmus tabii, ogullari kagan olmus tabii. Ondan sonra kücük
kardesi büyük kardesi gibi
6 kilinmaduk erinc, ogli kangin teg kilinmaduk erinc.
Biligsiz kagan olurmis erinc, yablak kagan olurmis erinc.
Begleri buduni tüzsüz ücün Tabgac budun tebligin
kürligin [ücün armakcis]in ücün inili [ecili kingsürtükin
ücün begli budunlug]
[6] kilinmamis olacak, oglu babasi gibi kilinmamis olacak.
Bilgisiz kagan oturmustur,kötü kagan oturmustur. Buyruku
da bilgisizmis tabii, kötü imis tabii. Beyleri, milleti ahenksiz
oldugu icin, aldatici oldugu icin, Cin milleti hilekar ve
sahtekar oldugu icin, kücük kardes ve büyük kardesi
birbirine düsürdügü icin, bey ve milleti
8 isig kücüg birmis. Ilgerü kün togsik[k]a Bökli kaganka
tegi süleyü birmis. Kurigaru Temir Kapigka süleyü birmis.
Tabgac kaganka ilin törüsin ali birmis. Türk kara kamag
budun anca timis: illig [ertim, ilim amti kani, kimke ilig
kazganur men tir ermis].
[8] is gücü vermis. Doguda gün dogusunda Bökli kagana
kadar ordu sevk edi vermis. Batida Demir Kapiya ordu
sevk edi vermis. Cin kaganina ilini,töresini ali vermis.
Türk halk kitlesi söyle demis: Illi millet idim,ilim simdi hani,
kime ili kazaniyorum der imis.
9 Kaganlig budun ertim, kaganim kani. Ne kaganka isig
kücüg birür men tir ermis. Anca tip Tabgac kaganka yagi
bolmis. Yagi bolup itinü yaratunu umaduk yana icikmis.
Bunca isig kücüg birtükgerü sakinmati Türk budunug
ölür[eyin, urugsir]atayin tir ermis. Yokadu barir ermis.
Üze
[9] Kaganli millet idim, kaganim hani, ne kagana isi, gücü
veriyorum der imis.Öyle diyip Cin kaganina düsman olmus.
Düsman olup, [U][COLOR=blue][COLOR=#000066] (bilgi yelpazesi.net)[/COLOR][/COLOR][/U] kendisini tanzim ve tertip edemediginden,
yine tabi olmus. Bunca isi, gücü vermedigini düsünmeden,
Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayim der imis. Yok
olmaya gidiyormus. Yukarida
10 Türk tengrisi iduk yiri subi anca itmis erinc. Türk
budun yok bolmazun tiyin budun bolcun tiyin kangim
Iltiris kaganig ögüm Ilbilge Katunug tengri töpüsinde
tutup yügerü kötürti erinc. Kangim kagan yiti yigirmi erin
[tasikmis Tasra yoriyur tiyin kü esidip balikdaki tagikmis,
tagdaki]
[10] Türk Tanrisi, mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmistir.
Türk milleti yok olmasin diye, millet olsun diye, babam
Iltiris kagani, annem Ilbilge Hatunu gögün tepesinde tutup
yukari kaldirmistir.Babam kagan on yedi erle disari
cikmis. Disari yürüyor diye ses isitip sehirdeki daga cikmis,
dagdaki
11 inmis. Tirilip yitmis er bolmis. Tengri küc birtük ücün
kangim kagan süsi böri teg ermis, yagisi kony teg ermis.
Ilgerü kurigaru sülep tirmis, kubratmis. Kamagi yiti yüz
er bolmis. Yiti yüz er bolup [ilsiremis kagansiramis
budunug küng ed mis kuladmis budu]nug Tü[rk tö]rüsin
[icginmis]
[11] inmis. Toplanip yetmis er olmus. Tanri kuvvet verdigi
icin, babam kaganin askeri kurt gibi imis, düsmani koyun
gibi imis. Doguya batiya asker sevk edip toplamis, yigmis.
Hepsi yedi yüz er olmus. Yedi yüz er olup ilsizlesmis,
kagansizlasmis milleti, cariye olmus, kul olmus milleti,
Türk töresine birakmis
12 budunug ecüm apam törüsince yaratmis bosgurmis.
Tölis Tardus budunug anda itmis. Yabgug sadig anda
birmis. Biriye Tabgac budun yagi ermis. Yiriya Baz Kagan,
Tokuz Oguz budun yagi ermis. Ki[rkiz Kurikan Otuz Tatar
Kitany Tatabi kop yagi ermis. Ka]ngim [kagan bunca ...
kirk artuki]
[12] milleti, ecdadimin töresince yaratmis, yetistirmis.
Tölis, Tardus milletini orda tanzim etmis. Yabguyu, sadi
orda vermis. Güneyde Cin milleti düsman imis. Kuzeyde
Baz Kagan, Dokuz Oguz kavmi düsman imis. Kirgiz,
Kurikan, Otuz Tatar, Kitay, Tatabi hep düsman imis.
Babam kagan bunca ... kirk
13 yiti yolu sülemis, yigirmi süngüs süngüsmis. Tengri
yarlikaduk ücün illigig ilsiretmis,kaganligig kagansiratmis
yagig bazi kilmis, tizligig sökürmis, basligig yükündürmis.
Kangim kagan [anca ilig törüg kazganip uca barmis].
Kangim [kaganka] bas[lay]u Baz Kaganig balbal
[tikmis. Kangim]
[13] yedi defa ordu sevk etmis, yirmi savas yapmis. Tanri
icin illiyi ilsizletmis, kaganliyi kagansizlatmis, düsmani tabi
kilmis, dizliye diz cöktürmüs, basliya bas egdirmis. Babam
kagan öylece ili, töreyi kazanip, ucup gitmis. Babam kagan
icin ilkin Baz Kagani balbal olarak dikmis. Babam
14 kagan uctukda özüm sekiz yasda kaltim. Ol törüde üze
ecim kagan olurti. Olurupan Türk budunug yice itdi, yice
igit[t]i. Ciganyig bay kildi, azig öküs kildi. Ecim kagan
olurtuk[d]a özüm tigin erk[ ... }iy[ ... ] tengri [yarladuk
ücün]
[14] kagan uctugunda kendim sekiz yasinda kaldim. O töre
üzerine amcam kagan oturdu. Oturarak Türk milletini
tekrar tanzim etti, tekrar besledi. Fakiri zengin kildi, azi
cok kildi. Amcam kagan oturdugunda kendim prens ...
Tanri buyurdugu icin
15 tört yigirmi yasimka Tardus budun üze sad olurtum.
Ecim kagan birle ilgerü Yasil ögüz Santung yazika tegi
süledimiz.Kurigaru Temir Kapigka tegi süledimiz.Kögmen
asa Kirkiz yiringe tegi s[üledimiz. Kamagi bis] otuz
sü[ledimiz. üc yigirmi süngüsdümüz. Illigig ilsiretdimiz.
kaganligig kagansiratdimiz, Tizligig]
[15] on dört yasimda Tardus milleti üzerine sad oturdum.
Amcam kagan ile doguda yesil Nehire, Santug ovasina
kadar ordu sevk ettik. Batida Demir Kapiya kadar ordu
sevk ettik. Kögmeni asarak Kirgiz ülkesine kadar ordu
sevk ettik. Yekun olarak yirmi bes defa ordu sevk ettik, on
üc defa savastik. Illiyi ilsizlestirdik, kaganliyi
kagansizlastirdik. Dizliye
16 sökürtümüz, basligig yükündürtümüz. Türgis kagan
Türk[üm] budunum erti. Bilmedükin ücün bizinge
yangildukin yazindukin ücün kagani ölti, buyruki begleri
yime ölti. On Ok budun emgek körti. Ec[ümiz apamiz
tutmis yir sub idi]siz kalmazun [tiyin Az budunug itip
yaratip ... Bars Beg]
[16] diz cöktürdük, basliya bas egdirdik. Türgis kagani
Türküm, milletim idi. Bilmedigi icin, bize karsi yanlis
hareket ettigi, ihanet ettigi icin kagani öldü, buyruku,
beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadimizin
tutmus oldugu yer, su sahipsiz kalmasin diye Az milletini
tanzim ve tertip edip ... Bars Bey
17 erti. kagan atig bunda biz birtimiz. Singilim kuncuyug
birtimiz. Özi yazindi, kagani ölti, buduni küng kul boldi.
Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kirkiz budunug
i[tip] yaratip keltimiz. Süngüstümüz. [... ilin yana birtimiz.
ilgerü] Kadirkan y[isig asa] b[udunu]g anca
[kondurtumuz, anca itdimiz. Kurigaru]
[17] idi.Kagan adini burda biz verdik Kiz kardesim prensesi
verdik. Kendisi ihanet etti, kagani öldü, milleti cariye, kul
oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasin diye Az, Kirgiz
milletini tanzim ve tertip edip geldik. Savastik... ilini geri
verdik. Doguda Kadirkan ormanini asarak milleti öyle
kondurduk, öyle düzene soktuk. Batida
18 Kengü Tarbanka tegi Türk budunug anca
kondurtumuz, anca itdimiz. Ol ödke kul kullug küng
künglüg bolmis erti. Inisi ecisin bilmez erti, ogli kangin
bilmez erti. Anca kazganmis anca itmis ilim[iz törümüz
erti. Türk Oguz begleri bud]un esid: Üze tengri basma[sar
asra] yir telinmeser
[18] Kengü Tarbana kadar Türk milletini öyle kondurduk,
öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu, cariye cariyeli
olmustu. Kücük kardes büyük kardesini bilmezdi, oglu
babasini bilmezdi. Öyle kazanilmis, öyle düzene sokulmus
ilimiz, töremiz vardi. Türk, Oguz beyleri, milleti isit: Üstte
gök basmasa, altta yer delinmese,
19 Türk budun iling in törüng ün kim artati udaci [ert]i?
Türk budun ertin, ökün! Küregüngün ücün igidmis
kaganinga ermis [barmis edgü] ilinge kenkü yangildig,
yablak kigürtüg. Yaraklig kandin kelip yanya iltdi?
Süngüglüg kandin [kelipen] süre [iltdi? Iduk Ötüken yi]s
budun bardig. Ilgerü [barigma] bardig. Kurigaru
[19] Türk milleti, ilini töreni kim bozabilecekti?
Türk milleti, vaz gec, pisman ol! Disipsizliginden dolayi,
beslemis olan kaganina, hür ve müstakil iyi iline karsi
kendin hata ettin, kötü hale soktun. Silahli nereden gelip
dagitarak gönderdi? Mizrakli nereden gelerek sürüp
gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanin milleti, gittin!
Doguya giden, gittin! Batiya,
20 barigma bardig. Barduk yirde edgüg ol erinc:[Kani]ng
ögüzce yügürti. Süngüküg tagca yatdi. Beglik uri ogling in
kul kildig. [Isilik kiz oglung in] küng kildig. Ol
bilmedükügün ücün yablakingin ücün ecim kagan uca
bardi. Baslayu Kirkiz kagan[ig balbal tikdim].Türk budun
ati küsi yok bolmazun tiyin kangim kaganig
[20] giden, gitti! Gittigin yerde hayrin su olmali: Kanin
nehir gibi kostu. Kemigin dag gibi yatti. Beylik erkek
evladini kul kildin. Hanimlik kiz evladini cariye kildin. O
bilmemenden dolayi, kötülügün yüzünden amcan kagan
ucup gitti. Önce Kirgiz kaganini balbal olarak diktim.
Türk milletinin adi sani yok olmasin diye, babam kagani,
21 ögüm katunug kötürügme teng ri il birig[me te]ng ri
Türk budun ati küsi yok bolmazun tiyin özümün ol tengri
kagan olurt[di erinc.Neng] yilsig budunda üze olurmadim.
Icre assiz tasra tonsuz yabiz yablak budunda [üze
olurtum]. [Inim Kpl Ti]gin iki sad inim Kül Tigin [birle]
sözlesdimiz. [Kangimiz]
[21] annem hatunu yükselten Tanri, il veren Tanri, Türk
milletinin adi sani yok olmasin diye, kendimi o Tanri kagan
oturttu tabii. Varlikli, zengin millet üzerine oturmadim. Icte
assiz,dista elbisesiz; düskün,perisan[U][COLOR=blue][COLOR=#000066] (bilgi yelpazesi.net)[/COLOR][/COLOR][/U]millet üzerine oturdum.
Kücük kardesim Kül Tigin, iki sad, kücük kardesim Kül
Tigin ile konustuk. Babamizin,
22 ecimiz kazganmis budun ati küsi yok bo[lmaz]un tiyin,
Türk budun ücün tün udimadim. Küntüz olurmadim. Inim
[Kül Tigin birle iki sad] birle ölü yitü kazgandim. Anca
kazganip biriki budunug ot sub kilmadim. Men [özüm
kagan olurtukuma] yir sayu barmis bu[dun yadagin
yaling in?] ölü yitü [yana]
[22] amcamizin kazanmis oldugu milletin adi sani yok
olmasin diye Türk milleti icin gece uyuyamadim, gündüz
oturmadim. Kücük kardesim Kül Tigin ile, iki sad ile öle
yite kazandim. Öyle kazanip bütün milleti ates,su kilmadim.
Ben kendim kagan oturdugumdan her yere gitmis olan
millet yaya olarak, ciplak olarak, öle yite geri
23 kelti. Budunug igideyin tiyin yirigaru Oguz budun tapa
ilgerü Kitany Tatabi [bu]dun tapa birigerü Tabgac tapa
iki yigir[mi süledim...] süngüsdüm. Anda kisre teng ri
yarlakaduk ücün kutum ülügüm bar ücün ölteci budunug
[tilgür]ü igit[t]im. Yaling budunug tonlug kildim. Cigany
bud[unug] bay ki[ldim].
[23] geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oguz kavmine
dogru; doguda Kitay, Tatabi kavmine dogru, güneyde Cine
dogru on iki defa ordu sevk ettim... savastim. Ondan sonra
Tanri buyurdugu icin, devletim, kismetim var oldugu icin,
ölecek milleti diriltip besledim.Ciplak milleti elbiseli kildim.
Fakir milleti zengin kildim.
24 Az budunug öküs kildim. Igar illigde i[gar] kaganligda
yig kildim. Tört bulung daki budunug kop baz kildim,
yagisiz kildim. Kop manga körti. Yiti yigirmi yasima
Tangut tapa süledim. Tangut budunug bozdum. Oglin
yo[tuz]in yilkisin barimin anda altim. Sekiz yegirmi
yasima Alti C[ub Sogdak]
[24] Az milleti cok kildim.Degerli illiden,degerli kaganlidan
daha iyi kildim. Dört taraftaki milleti hep tabi kildim,
düsmansiz kildim. Hep bana itaat etti. On yedi yasimda
Tanguta dogru ordu sevk ettim. Tangut milletini bozdum.
Oglunu, karisini, at sürüsünü, servetini orda aldim. On
sekiz yasimda Alti Cub Sogdaka
25 tapa süledim. Budunug anda bozdum. Tab[gac O]ng
tutuk bis tümen sü kelti. Iduk Basda süngüsdüm. Ol süg
anda yok kildim. Yigirmi yasima Basmil Iduk [Ku]t
ogusum budun erti, arkis idmaz tiyin süledim. K[ ... ]m
icgertim,kaling[in] ebirü kelürtüm.Iki otuz yasima Tabgac
[25] dogru ordu sevk ettim. Milleti orda bozdum. Cinli Ong
vali, elli bin asker geldi. Iduk Basta savastim. o orduyu
orda yok ettim. Yirmi yasimda, Basmil Iduk Kut soyumdan
olan kavim idi, kervan göndermiyor diye ordu sevk ettim.
K ... m tabi kildim, malini cevirip getirdim. Yirmi iki
yasimda Cine
26 tapa süledim. Caca sengün sekiz tümen [sü] birle
süngüsdüm. Süsin anda ölürtüm. Alti otuz yasima Cik
budun Kirkiz birle yagi bolti. Kem kece Cik tapa süledim.
Örpente süngüsdüm. Süsin sancdim. Az u[dunug
alti]m. [ ... ic]gertim. Yiti o[tuz yasim]a Kirkiz tapa
süledim. Süngüg batimi
[26] dogru ordu sevk ettim. Caca general, seksen bin asker
ile savastim. Askerini orda öldürdüm. Yirmi alti yasimda
Cik kavmi Kirgiz ile beraber düsman oldu. Kemi gecerek
Cike dogru ordu sevk ettim. Örpende savastim. Askerini
mizrakladim. Az milletini aldim ... tabi kildim. Yirmi yedi
yasimda Kirgiza dogru ordu sevk ettim. Mizrak batimi
27 karig söküpen Kögmen yisig toga yo[rip] Kirkiz
budunug uda basdim. Kaganin birle Songa yisda
süngüsdüm. Kaganin ölürtüm, ilin anda altim. Ol yilka
Türgis tapa Altun yisig asa [Ir]tis ögüzüg kece yori[dim.
Türgis budunug uda] basdim. Türgis kagan süsi otca
borca kelti.
[27] kari söküp, Kögmen ormanini asarak yürüyüp Kirgiz
kavmini uykuda basdim. Kagani ile Songa ormaninda
savastim. Kaganini öldürdüm, ilini orda aldim. O yilda
Türgise dogru Altin ormanini asarak Irtis nehrini gecip
yürüdüm. Türgis kaganinin ordusu ates gibi, firtina gibi
geldi.
28 Bolcuda süngüsdümüz. Kaganin yabgu[si]n sadin anda
ölürtüm. Ilin anda altim. Otuz yasima Bis Balik tapa
süledim. Alti yoli süngüsdüm. [... sü]sin kop ö[lü]rtüm
Anda icreki ne kisi tin[...]i yok [bolda]ci er[ti...]a okigali
kelti. Bis Balik ani ücün ozdi. Otuz artuki
[28] Bolcuda savastik. Kaganini, yabgusunu, sadini orda
öldürdüm. Ilini orda aldim. Otuz yasimda Bes Balika dogru
ordu sevk ettim. Alti defa savastim ... askerini hep
öldürdüm. Onun icindeki ne kadar insan ... yok olacakti ...
cagirmak icin geldi. Bes Balik onun icin kurtuldu. Otuz
29 bir yasima Karluk budun bung suz [er]ür barur erkli
yagi boldi. Tamag Iduk Basda süngüsdümiz. Karluk
budunug ölürtüm, anda altim[ ... Bas]mil kara [ ...bud...]
Karluk budun tir[ilip kelti ... ]m ö[lürtüm]. T[okuz Ogu]z
mening budunum erti. Tengri yir bulgakin ücün öding[e]
[29] bir yasimda Karluk milleti sikintisiz,hür ve serbest iken
düsman oldu. Tamag Iduk Basta savastim. Karluk milletini
öldürdüm, orda aldim ... Basmil kara ... Karluk milleti
toplanip geldi ... m, öldürdüm. Dokuz Oguz benim milletim
idi. Gök, yer bulandigi icin, ödüne
30 küni tegdük ücün yagi boldi. Bir yilka tört yoli
süngüsdüm. Ang ilki Togu Balikda süngüsdüm. Togla
ögüzüg yüzüti kecip süsi [ ... ]. Ikinti Andirguda
süngüsdüm. Süsin sancdim. [ ... Ücünc Cus basinda sü]ng
üsdüm. Türk budun adak kamsat[t]i, yablak
[30] kiskanclik degdigi icin düsman oldu. Bir yilda dört
defa savastim: En önce Togu Balikta savastim. Togla
nehrini yüzdürerek gecip ordusu ... ikinci olarak Andirguda
savastim. Askerini mizrakladim ... Ücüncü olarak Cus
basinda savastim. Türk milleti ayak titretti, perisan
31 boldaci erti. Oza yany a keligme süsin agit[t]im. Öküs
ölteci anda tirilti. Anda Tongra yilpaguti bir ogusug Tong
a Tigin yog[inda] egire tokidim. Törtünc Ezginti Kadizda
süngüsdüm. Süsin anda sancdim, yabritdim [ ... ] yarbit
[ ... yasi]ma Amgi korgan kisladikda yut boldi. Yazinga
[31] olacakti. Ilerleyip yayarak gelen ordusunu püskürttüm.
Cok ölecek orda dirildi.Orda Tongra yigiti bir boyu Tongra
Tigin mateminde cevirip vurdum. Dördüncü olarak Ezginti
Kadizda savastim. Askerini orda mizrakladim, yiprattim ...
yiprat ... Otuz iki yasimda Amgi kalesinde kisladikta kitlik
oldu. Ilk baharinda
32 Oguz tapa süledim. Ilki sü tasikmis erti, ikin sü ebde
erti. Üc Oguz süsi basa kelti. Yadag yabiz boldi tip algali
kelti. [Sing]ar süsi ebig barkig yuligali bardi, singar süsi
süngüsgeli kelti. Biz az ertimiz, yabiz ertimiz. Og[uz ... ]t
yag[i ... tengri] küc birtük ücün anda sancdim,
[32] Oguza dogru ordu sevk ettim. Ilk ordu disari cikmisti,
ikinci ordu merkezde idi. Üc Oguz ordusu basip geldi. Yaya,
kötü oldu diyip yenmek icin geldi.Bir kisim ordusu evi barki
yagma etmek icin gitti, bir kisim ordusu savasmak icin
geldi. Biz az idik, kötü durumda idik. Oguz ... düsman ...
Tanri kuvvet verdigi icin orda mizrakladim,
33 yany dim.Tengri yarlikaduk ücün men kazganduk ücün
Türk budun kazg[anmis eri]nc. Men iniligü bunca baslayu
kazganm[asa]r Türk budun ölteci erti, yok [bolda]ci erti.
[Türk] begler [budun anc]a sakining, anca biling. Oguz
bu[dun ... ]d idmayin tiyin süle[dim].
[33] dagittim. Tanri bahsettigi icin, ben kazandigim icin
Türk milleti kazanmistir. Ben kücük kardesimle beraber
böyle basa gecip kazanmasam Türk milleti ölecekti, yok
olacakti. Türk beyleri, milleti, böyle düsünün, böyle bilin!
Oguz kavmi ... göndermeden, diye ordu sevk ettim.
34 Ebin barkin bozdum. O[guz] budun Tokuz Tatar birle
tirilip kelti. Aguda iki ulug süngüs süngüsdüm. Süsin
[boz]dum. Ilin anda altim. anca kazgan[ip ... teng ri]
yarlikaduk ücün ö[züm] otuz artuki ü[c yasima ... ]uk
erti. Ödsig ötülüg küc
[34] Evini barkini bozdum. Oguz kavmi Dokuz Tatar ile
toplanip geldi. Aguda iki büyük savas yaptim. Ordusunu
bozdum. Ilini orda aldim. Öyle kazanip ... Tanri buyurdugu
icin otuz üc yasimda ... idi. Seckin, muhterem, güc
35 igidmis al[p kaganinga ya]ng ildi. Üze Tengri iduk yir
sub [ecim ka]gan kut taplamadi erinc. Tokuz Oguz budun
yirin subin idip Tabgacgaru bardi. Tabgac [ ... ] bu yirde
kelti. Igideyin tiyin sak[inip ...] budun [ ... ]
[35] beslemis olan, kahraman kaganina ihanet etti. Üstte
Tanri, mukaddes yer, su, amcam kaganin devleti kabul
etmedi olacak. Dokuz Oguz kavmi yerini, suyunu terk edip
Cine dogru gitti. Cin ... bu yere geldi. Besleyeyim diye
düsünüp ... millet ...
36 yazukla[... bi]riye Tabgacda ati küsi yok boldi. Bu
yirde manga kul boldi. Men özüm kagan olurtukum ücün
Türk budunug [ ... ]i kilmadim. [Ilig] törüg yigdi
kazgandim. Id[ ... ] tirilip yi[ ... ]
[36] sucla ... güneyde Cinde adi sani yok oldu. Bu yerde
bana kul oldu. Ben kendim kagan oturdugum icin Türk
milletini ... kilmadim. Ili, töreyi cok iyi kazandim ...
toplanip ...
37 [anda süngü]sdüm. Süsin sancdim. Icikigme icikdi,
budun boldi. Ölügme öldi. Seleng e kodi yoripan Kargan
kisilta ebin barkin anda bozdum. [ ... ] yiska agdi. Uygur
il[t]eber yüzce erin ilg[er]ü t[ezip bardi? ... ]
[37] orda savastim.Askerini mizrakladim.Teslim olan teslim
oldu, millet oldu; Ölen öldü. Selengadan asagiya yürüyerek
Kargan vadisinde evini, barkini[U][COLOR=blue][COLOR=#000066] (bilgi yelpazesi.net)[/COLOR][/COLOR][/U] orda bozdum ... ormana
cikti. Uygur valisi yüz kadar askerle doguya kacip gitti ...
38 [ ... ]ti. Türk budun ac erti. Ol yilkig alip igit[t]im.
Otuz artuki tört yasima Oguz tezip Tabgacka kirti.Ökünüp
süledim. Sukun [ ... og]lin yotuzin anda altim.Iki ilteberlig
budun [ ... ]
[38] ... Türk milleti ac idi. O at sürüsünü alip besledim.Otuz
dört yasimda Oguz kacip Cine girdi. Eseflenip ordu sevk
ettim. Hiddetle .., oglunu, karisini orda aldim. iki valili
millet ...
39 [ ... ] Ta[tab]i budun Tabgac kaganka körti. Yalabaci
edgü sabi ötügi kelmez tiyin yayin süledim. Budunug anda
bozdum. Yilki[sin... ] süsi tirilip kelti. Kadirkan yis kon
[ ... ]
[39] ... Tatabi milleti Cin kaganina itaat etti.Elcisi, iyi sözü,
niyazi gelmiyor diye yazin ordu sevk ettim. Milleti orda
bozdum. At sürüsünü ... askeri toplanip geldi. Kadirkan
ormanina kon ...
40 [ ... ]gakinga yiringerü subingaru konti. Biriye Karluk
budun tapa sületip Tudun Yamtarig itim, bardi.[ ... Karluk
il]teber yok bolmis, inisi bir korg[anka [ ... ]
[40] yerine dogru, suyuna dosru kondu. Güneyde Karluk
milletine dosru ordu sevk et diyip Tudun Yamtari
gönderdim, gitti ... Karluk valisi yok olmus, kücük kardesi
bir kaleye ...
41 [... ar]kisi kelmedi. Ani anyitayin tip süledim. Korigu
iki üc kisiligü tezip bardi. Kara budun kaganim kelti tip
ög[di ... ]ka at birtim. Kicig atlig[ ... ].
[41] kervani kosmadi. Onu korkutayim diyip ordu sevk
ettim. Koryucu iki üc kisi ile beraber kacip gitti. Halk
kütlesi kaganim geldi diyip övdü ... ad verdim.Kücük adli...
Güney- Doğu Yüzü
1 [ ... Kök] Öngüg yoguru sü yorip tünli künli yiti ödüskesubsuz kectim. Corakka tegip yuligci [eri]g k[ ... ]s
Kecinke tegi [ ... ]
[1] ... Gök Öngü cigneyerek ordu yürüyüp, gece ve gündüz
yedi zamanda susuzu gectim. Coraga ulasip yagmaci
askeri ... Kecine kadar ...
Güney Yüzü
Metin
Tercüme
1 [ ... Tab]gac atlig süsi bir tümen artuki yiti bing sügilki kün ölürtüm. Yadag süsin ikinti kün kop [ölür]tüm.
Bi [... ]asip bard[ ... ]
[1] ... Cin süvarisini, on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm.
Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm. Bi ... asip vard ...
2 [... y]oli süledim.Otuz artuki sekiz yasima kisin Kitany
tapa süledim. [ ... Otuz artuki tokuz yasi]ma yazin Tatabi
tapa sü[ledim ...].
[2] defa ordu sevk ettim. Otuz sekiz yasimda kisin Kitaya
dogru ordu sevk ettim ... Otuz dokuz yasimda ilk baharda
Tatabiya dogru ordu sevk ettim...
3 [ ... ] men [ ... ] ölürtüm. Oglin yotuz[in yi]lkisin barimin
[ ... ]ra ko[ ... ]
[3] ben... öldürdüm. Oglunu, karisini, at sürüsünü,
servetini ...
4 bud[un ... yo]tuzin yok ki[ldim ... ]
[4] millet... karisini yok kildim ...
5 yor[... ]
[5] ...
6 süng[üsdüm? ... ]
[6] savastim. ...
7 [bir]tim. Alp erin ölürüp [bal]bal kilu birtim. Elig yasima
Tatabi budun Kitanyda ad[rilti ... ]lker tagka [ ... ]
[7] verdim. Kahraman erini öldürüp balbal kili verdim.
Elli yasimda Tatabi milleti Kitaydan ayrildi. ...lker
dagina
8 Ku sengün basadu tört tümen sü kelti. Töngkes tagda
tegip tokidim. Üc tümen süg [ölürtü]m. B[ir tümen?... ]
rser [ ... ]öktüm. Tatabi [ ... ]
[8] Ku general kumandasinda kirk bin asker geldi.
Töngkes daginda hücum edip vurdum. otuz bin askeri
öldürdüm. On bin ... ise ... öktüm. Tatabi ...
9 ö[lü]rti. Ulug oglum agrip yok bolca Kug Sengünüg
balbal tike birtim. Men tokuz yigirmi yil sad olurtum,to[kuz
yigir]mi yil [kagan olu]rtum, il tutdum. Otuz artuki bir [...]
[9] öldürdü. Büyük oglum hastalanip yok olunca Ku'yu,
generali balbal olarak diki verdim. Ben on dokuz yil sad
olarak oturdum, on dokuz yil kagan olarak oturdum, il
tuttum. Otuz bir ...
10 Türküme budunuma [y]igin anca kazganu birtim. Bunca
kazganip [kangim kagan i]t yil onunc ay alti otuzka uca
bardi. Lagzin yil bisinc ay yiti otuzka yog ertürtüm. Bukag
tutuk [ ... ]
[10] Türküm icin,milletim icin iyisini öylece kazani verdim.
Bu kadar kazanip babam kagan köpek yili, onuncu ay,
yirmi altida ucup gitti. Domuz yili, besinci ay, yirmi yedide
yas töreni yaptirdim. Bukag vali ...
11 kangi Lisün Tay seng ün basad bis yüz eren kelti.
Kokuluk ö[ ... ] altun kümüs kergeksiz kelürti. Yog yiparig
kelürüp tike birti. Cindan igac kelürüp öz yar[ ... ]
[11] babasi Lisün Tay generalin baskanliginda bes yüz
yigit geldi. Kokuluk ... altin, fazla fazla getirdi. Yas töreni
kokusunu getirip diki verdi. Sandal agaci getirip öz ...
12 bunca budun sacin kulkakin [ ... b]icdi. Edgü özlük atin
kara kisin kök teyengin sansiz kelürüp kop koti.
[12] Bunca millet sacini, kulagini ... kesti. Iyi binek atini,
kara samurunu, mavi sincabini sayisiz getirip hep birakti.
13 Tengri teg tengri yaratmis Türk Bilge [Kagan s]abim:
Kangim Türk Bilge Kagan olurtukinda Türk amti begler
kisre Tardus begler Kül Cor baslayu ulayu sadpit begler
öngre Tölis begler Apa Tarka[n]
[13] Tanri gibi Tanri yaratmis Türk Bilge Kagani, sözüm:
Babam Türk Bilge Kagani oturdugunda simdiki Türk
beyleri, sonra Tardus beyleri; Kül Cor basta olarak,
arkasindan sadpit beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan
14 baslayu ulayu sad[pit] begler bu [ ... ] Tamam Tarkan
Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ulayu buyruk [ ... ] ic buyruk
Sebig Kül Irkin baslayu ulayu buyruk bunca amti begler
kangim kaganka ertingü
[14] basta olarak, arkasindan sadpit beyleri; bu ... Tamam
Tarkan, Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ve buyruk ... ic
buyruk; Sebig Kül Irkin basta olarak, arkasindan buyruk;
bunca simdiki beyler, babam kagana fevkalade
15 ertingü ti umug i[tdi? ... T]ürk beglerin budunin ertingü
ti umug itdi ögd[i ... kangim] kagan [ ... ] ca agar tasig
yogun ig Türk begler budun i[ ... ] irti. Özüme bunca [ ... ].
[15] fevkalade cok iltica etti ... Türk beylerini, milletini
fevkalade cok yüceltti, övdü ... babam kagan ... agir tasi,
kalin agaci Türk beyleri, milleti ... Kendime bunca ...
Kuzey Yüzü
Metin
Tercüme
1 Tengri teg tengride bolmis Türk Bilge Kagan bödke
olurtum. Sabimin tüketi esid. Ulayu ini yigünüm oglanim
biriki ogusum [budunum biriye sadpit begler yiriya tarkat
buyruk begler Otuz Tatar ... Tokuz Oguz begleri buduni bu
sabimin edgüti esid, katigdi tingla: Ilgerü kün]
[1] Tanri gibi gökte olmus Türk Bilge Kagani, bu zamanda
oturdum. Sözümü tamamiyle isit. Bilhassa kücük kardes
yegenim, oglum, bütün soyum, milletim, güneydeki sadpit
beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, ...
Dokuz Oguz beyleri, milleti!Bu sözümü iyice isit, adamakilli
dinle: Doguda gün
2 togsikinga birigerü kün ortusingaru kurigaru kün
batsikinga yirigaru tün ortusingaru anda icreki budun kop
manga körür. [Bunca budun kop itdim]. Ol amti any ig
yok. Türk Kagan Ötüken [yis olursar il]te [bung] yok.
Ilg[erü Sa]ntung [yazika tegi süledim, taluyka kicig
tegmedim. Birigerü Tokuz]
[2] dogusuna, güneyde gün ortasina, batida gün batisina,
kuzeyde gece ortasina kadar, onun icindeki millet hep bana
tabidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O simdi kötü
degildir. Türk kagani Ötüken ormaninda otursa ilde sikinti
yoktur. Doguda Santung ovasina kadar ordu sevk ettim,
denize ulasmama az kaldi. Güneyde Dokuz
3 Ersinke tegi süledim, Tüpütke kicig tegmedim. Kurigaru
yincü ögüz kece Temir Kapigka tegi süledim. Yirigaru Yir
Bayirku yiringe tegi sü[ledim]. Bunca yirke tegi yoritdi[m.
Öt]üken [yis]da yig i[di] ermis. Il [tutsik yir Ö]tük[en]
yis ermis.[Bu yirde olurup Tabgac budun] birle tüz[ültüm.
Al]tun kümüs asgi[ti]
[3] Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulasmama az
kaldi. Batida Inci nehrini gecerek Demir Kapiya kadar
ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayirku yerine kadar ordu
sevk ettim.Bunca yere[U][COLOR=blue][COLOR=#000066] (bilgi yelpazesi.net)[/COLOR][/COLOR][/U] kadar yürüttüm.Ötüken ormanindan
iyisi hic yokmus. Il tutacak yer Ötüken ormani imis. Bu
yerde oturup Cin milleti ile anlastim. Altini, gümüsü, ipegi
4 kutay bungsuz anca birür.Tabgac budun sabi sücig agisi
yimsak ermis. Sücig sabin yimsak agin arip irak [budunug
anca] yagutir ermis. [Yaguru] kond[ukda] kisre any ig
biligin anda ö[yür ermi]s. Edgü bil[ge] kisig edgü alp
kisig yo[ritmaz] ermis. Bir kisi yangils[ar, ogusi buduni
bis]ükinge tegi ki[dmaz]
[4] ipekliyi sikintisiz öylec veriyor. Cin milletinin sözü tatli,
ipek kumasi yumusak imis. Tatli sözle, yumusak ipek
kumasla aldatip uzak milleti öylece yaklastirirmis.
Yaklastirip, konduktan sonra, kötü seyleri o zaman
düsünürmüs. Iyi bilgili insani, iyi cesur insani yürütmezmis.
Bir insan yanilsa kabilesine, milletine, akrabasina kadar
barindirmaz
5 ermis. Sücig sabinga yimsak agisinga arturup öküs
Türk budun öltüg. Türk budun ölsiking. Biriye [Coga]y
yis Tögültün yazi [konay]in [tiser] Türk budun ölsikig.
Anda any ig kisi anca bos[gurur] ermis: Irak erser yablak
agi birür, yaguk erser edgü agi birür tip anca bosgurur
ermis. Bi[lig]
[5] imis. Tatli sözüne, yumusak ipek kumasina aldanip cok
cok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde
Cogay ormanina, Tögültün ovasina konayim dersen, Türk
milleti, öleceksin! Orda kötü kisi söyle ögretiyormus: Uzak
ise kötü mal verir, yakin ise iyi mal verir diyip öyle
ögretiyormus. Bilgi
6 bilmez kisi ol sabig alip yaguru barip öküs kisi öltüg.
Ol yir[ger]ü barsar, Türk [budun] ölteci sen. Ötüken [yir
olurup arkis] tirkis isar, neng b[ungug yok. Ötüken y]is
olursar,benggü,[il tuta olurtac]i sen.Türk budun tokurkak
sen. Acsar tosik ömez sen, bir todsar acsik ömez sen.
Andagingin ücün igidmis ka[ganingin]
[6] bilmez kisi o sözü alip, yakina varip, cok insan öldün!
O yere dogru gidersen Türk milleti, öleceksin! Ötüken
yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hic bir sikintin
yoktur. Ötüken ormaninda oturursan ebediyen il tutarak
oturacaksin. Türk milleti, toklugun kiymetini bilmezsin.
Aciksan tokluk düsünmezsin. Bir doysan acligi
düsünmezsin. Öyle oldugun icin beslemis olan kaganinin
7 sabin almatin yir sayu bardig. Kop anda alkindig
aril[tig]. Anda [ka]lm[isi] yir [sa]yu kop toru ö[lü
yoriy]ur ertig. Tengri yar[likadukin ücün özüm] kutum
bar ücün ka[gan olurtu]m. Kagan olurup yok cigany
budunug kop kubratdim. Cigany budunug bay kildim. Az
budunug öküs kildim